Şah İsmayıl Xatayi

Dünyanı itaete getiren hökmdar: Şah İsmayıl Xetai

Keçen minillikde Azerbaycanda en uzun süren müddetde (1501-1736) hakimiyyetde olmuş Sefeviler sülalesinin banisi I Şah İsmayıl Xetai ve onun davamçıları olanlar- Sefeviler sülalesinin nümayendeleri Azerbaycanın siyasi tarixinde xüsusi ve müstesna ehemiyyete malik siyasi xadimlerdir. Azerbaycanın erazi bütövlüyünün te'min olunması, türk dilinin (Azerbaycan) dövlet dili kimi işledilmesi ve beynelxalq ehemiyyet kesb etmesi, elmin, medeniyyetin, incesenetin coşqun inkişafı, sosiyal edaletin tentenesi kimi yüksek qiymetlendirilen siyasetin aparılması onlara müstesna nüfuz qazandırmışdır. Azerbaycan şifahi xalq edebiyyatında I Şah Abbas Sefevi edaletli hökmdar kimi xüsusile ferqlenir.

İster Qerb, isterse de Şerqde bu sülalenin nümayendeleri çox yüksek qiymetlendirilmişler. I Şah İsmayıl Sefevi, I Şah Tehmasib Sefevi, I Şah Abbas Sefevi haqqında yazılanlar onları çox böyük ve tanınmış siyasi xadimler kimi xarakterize edir. Monteskyönün "İran mektubları" eserine daxil olan mektublarının birinde I Şah Abbas Sefevinin adının bütün dünyaya yayıldığı yazılır. Mirze Kazim beyin "Bab ve babiler" eserinde "Şanlı Sefeviler sülalesi" ifadesi işledilir. Qeyd edek ki, dünya şöhretli şerqşünasın bele yazması bu sülalenin nümayendelerinin ciddi elm nümayendesi terefinden qiymetlendirilmesidir. M. Terbiyyet meşhur "Danişmendan-i Azerbaycan" (danişmend - sözünün lüğetde tercümesi "alim", "bilikli" demekdir) eserinde bu sülalenin nümayendeleri haqqında yazılanlar çox ciddi ehemiyyet kesb edir. Me'lum olduğu kimi bu eser Qerbde çox yüksek qiymetlendirilmişdir. Abasqulu Ağa Bakıxanovun "Gülüstan-i İrem" eserinde Sefevi şahlarının adları çekilir ve onlara esasen, müsbet münasibet ifade olunur. Böyük Britaniya ve Şimali İrlandiya karllığında R. Seyvori, V. Minorskinin Sefevilerle bağlı yazdıqları çox yüksek elmi seviyyeye malik olan eserler bu sahede mühüm ehemiyyet kesb edir. M. Terbiyyetin yuxarıda adı çekilen eserinde Şah İsmayıl Xetai haqqında "dünyanı itaete getiren bu hökmdar" ifadesi yazılır. Qeyd edek ki, hemin kitabda bu sülalenin hakimiyyetden evvelki dövrünün nümayendeleri olan Şeyx Sefi ve Şeyx Heyderin de adları çekilir. Kitabda Şeyx Sefi "bizim dünya mürşidi" kimi adlandırılır. Sefeviler sülalesinin nümayendelerinin alim, bilikli, me'lumatlı şexsler kimi qiymetlendirilmeleri enenevi Azerbaycan siyasetinin çox yüksek seviyyesini ve nüfuzunu ifade edir. E. Braunun meşhur "İran edebiyyatı" eserinde Sefeviler sülalesinin nümayendeleri haqqında xüsusile yazılıb. Sefeviler sülalesinin siyasi nüfuzlarının yüksek seviyyede olmalarına sübut kimi Avropada onların "böyük sufiler" adlanmalarını nümune göstermek olar. Me'lum olduğu kimi, I Şah Abbas Sefevi hem Qerbde, hem de Şerqde "böyük" kimi tanınmışdır.

Sefeviler sülalesinin banisi I Şah İsmayılın edebi yaradıcılığı Türkiyede çox yüksek qiymetlendirilmişdir. S. N. Ergün, F. Köprülüzade Şah İsmayıl Xetai yaradıcılığını tedqiq etmişler. Şah İsmayıl Xetainin siyasi nüfuzunun mühüm göstericisi kimi böyük ingilis filosofu F. Bekonun, Azerbaycanın mütefekkir şairi M. Füzulinin Şah İsmayılı qiymetlendirmeleri böyük ehemiyyet kesb edir. F. Bekon hem zahiri görünüşü, hem yüksek menevi keyfiyyetlerine göre onu çox yüksek qiymetlendirmişdir. Azerbaycan edebiyyatında Şah İsmayıl Xetai merhelesi Nesimiden sonra, Füzuliden ise bir qeder evveldir. Azerbaycan edebiyyatında bu iki klassikin yaradıcılıqları arasında zamanda orta mövqe tutan Xetai yaradıcılığının xüsusi merhele kimi deyerlendirilmesi ciddi elmi esasa malik olan bu şe'r senetinin layiqli qiymetidir. Xetainin üç dilde (Azerbaycan türkcesi, Fars ve Ereb) şe'r yazması, öz şanlı genetik seleflerinin (hem ata terefden - Şeyx Sefi, hem ana terefden Hesen Şah Ağqoyunlu), elece de, şe'r seneti korifeylerinin Nizami, Yunis İmre, Nesimi enenelerini davam ve inkişaf etdirmesi onun edebiyyat tarixinde xüsusi bir senetkar olduğunu xarakterize edir. Bu senet yüksek elmilik, sade xalq diline yaxınlığı ile seçilir. Şah İsmayıl Sefevi siyaset sahesinde olduğu kimi edebiyyat sahesinde de elmiliyi ile xüsusi seçilen bir dahi kimi qebul edilebiler. Şah İsmayıl Xetainin tebieti gözel, elmi suretde bilmesi "Dehname" mesnevisinin meşhur "Bahariyye" hissesinde me'lum olur ("Sifet-i gülşen-i bahar" - Bahar güllüyünün tesviri). Bu hissede faxte (qumru, çöl göyerçini), durna, laçın, bülbül, turrac, qumru, qu, üqab (qaraquş, qartal), qurqura, qaz, keklik, bayquş, sığırçın, ötkün quşu, gögerçin (göyerçin), şahbaz, serçe, tuti kimi quş adları çekilir. Bu hissede adı çekilen bitki adları da hemçinin onun tebieti sevmesinin ifadesi kimi qebul edile biler. O, burada tebieti tam suretde tesvir etmeye müveffeq olabilib. Heç şübhesiz ki, bu gözel tesvirde Xetai Azerbaycan tebietine esaslanmışdır. Şah İsmayıl Xetainin şe'rleri onun felsefe (bu söze şe'rlerinde bir defe rast gelinir), astronomiya, riyaziyyat, musiqi, edebiyyatşünaslıq kimi elmleri derinden bilmesini eks etdirir. Xetainin Azerbaycan şifahi xalq edebiyyatına yaxınlığı ve sevmesi de şe'rlerinde aydın suretde ifade olunur. Onun şifahi xalq edebiyyatına münasibeti ciddi elmi yanaşmaya göre çox mühüm ehemiyyet kesb edir. Şah İsmayıl Sefevi (Xetai) Azerbaycan tarixinde çox böyük siyasetçi kimi dövlet senedleri sahesindeki xidmetlerine göre de xüsusile qeyd olunabiler. Onun xarici ölkelerle apardığı diplomatik yazışmalar ciddi elmi ve siyasi mezmuna malik olan senedler kimi xüsusi tarixi ehemiyyete malikdir.

Xetainin Avropa ölkeleri ile apardığı xarici siyasetini müasir dövrde xüsusi ehemiyyete malik olan bir enene kimi qebul etmek olar. F. Köprülüzadenin "Azeri edebiyyatına aid tedqiqler" (B. 1996) kitabının 19-cu sehifesinde Şah İsmayıl Sefevinin mensub olduğu aile "türk ailesi" adlandırılır. Bu kitabın giriş hissesinde F. Köprülüzade böyük bir sülaleye aid edilir (seh.3). (Osmanlı sultanlarının vezirleri sülalesi). Bu böyük türk alimi Şah İsmayılın şexsiyyetini "yüksek ve ezmkar" adlandıraraq onun İran, Xorasan, Azerbaycan ve İraq erazisinde bir qüdretli dövletin vücuda getirmesini yazır. Qeyd edek ki, yuxarıda adı çekilen kitabın 5-ci sehifesinde onun dünya şöhretli alim olması yazılır."Ensiklopedik lüğet" (Sankt Peterburq, 1890) kitabının 13-cü sehifesinde yazılır ki, Xetainin parlaq sarayında böyük moğolların ve diger şerq ölkeleri hökmdarlarının sefirleri Rusiya, Fransa, İngiltere, İspaniya ve Niderlandın sefirleri ile görüşürdüler. Bu kitabın 12-ci sehifesinde yazılır ki, I Şah Abbas İslam Persiyasının en görkemli hökmdarı olmuşdur. Ele bu sehifede qeyd olunur ki, o, xiristianlığa qarşı dözümlü münasibet gösterib. "Böyük Sovet Ensiklopediyası" (38-ci cild) kitabının 622-ci sehifesinde Sefeviler sülalesini Persiya, Azerbaycan, Efqanıstan ve Ermenistanın bir hissesinde 1502-1736-da hökmranlıq eden şah dinastiyası kimi gösterilir.

Şah İsmayıl Sefevi (Xetai) her şeyden önce, hem de Azerbaycan tarixinde böyük serkerde kimi meşhurdur. "Azerbaycan tarixi" (Z. M. Bünyadovun ve Y. B. Yusifovun redaktesile); B. 1994 - kitabının 394-cü sehifesinde yazılır ki, Sefevilerin Erdebil hakimiyyeti merkezleşmiş Azerbaycan dövletinin yaradılmasında rüşeym olmuşdur. Mentiqi netice çıxarmaq olar ki, Sefeviler sülalesinin hakimiyyete qederki dövre aid olan nümayendeleri Azerbaycan siyasi tarixinde müstesna ehemiyyete malikdirler. Bu kitabın 405-ci sehifesinde yazılır ki, 1510-cu ilde Amu Deryadan Ferat çayına qeder geniş erazi İsmayılın hakimiyyeti altına keçdi (seh.405). Kitabın 418-ci sehifesinde yazılır: "...hele Şah İsmayılın hakimiyyete gelmesine qeder Sefevilerle Avropa dövletleri, xüsusile Venesiya Respublikası arasında diplomatik elaqeler yaranmışdı" (seh.418.)"Azerbaycan tarixi" (III s), B,. 1999 - kitabının 215-ci sehifesinde yazılır ki, Azerbaycan Sefevi dövletnin İngiltere ile elaqeleri XVI esrin II yarısında teşekkül tapmağa başlamışdı."Azerbaycanda Sovet Ensiklopediyası", xs; B., 1987 - kitabının 473-cü sehifesinde yazılır ki, I Şah Abbas ingilis donanmasının kömeyi ile Hörmüz adalarını tutmuşdu. Ye'ni, 1622-de Hörmüzü portuqaliyalılardan geri almışdı. Bu ise Azerbaycan Sefevi hökmdarı I Şah Abbas Sefevinin mahir ve nüfuzlu bir siyasetçi olduğunun göstericisidir. Y. V. Lambert "At war with Nistoru" kitabında Şah İsmayılın şahenşah kimi Tebrizde tac qoymasını qeyd edib. Bu titulun Tebrizde qebul olunması onun banisi olduğu sülalenin, hem de Azerbaycan dövletinin tarixi nüfuzunun eks edilmesidir. Fransız dilinde çapdan çıxmış "Tarix ensiklopedik lüğetinde" Şah İsmayılın neslinin nümayendelerine aid (ecdadları) böyük sufiler ve islam müqeddesleri kimi meşhur olması yazılmışdır. Mehemmed Füzuli kimi mütefekkirin Şah İsmayılı "Zemanenin padşahı" kimi te'rif etmesi onun yaradıcılığından me'lumdur. Be'zi arxiv materiallarından netice çıxarmaq olar ki, bu sülale 1736-cı ilden sonra da böyük nüfuza malik olmuşdur. I Şah İsmayıl ve onun ardıcılları edaletli siyaseti ile tanınmışlar. Abasqulu Ağa Bakıxanovun "Gülüstan-i İrem" eseri ve Azerbaycan şifahi xalq edebiyyatından I Şah Abbasın da öz edaleti ile meşhur olması qenaetine gelmek olar.

Nazim Hüseynov, felsefe elmler namizedi

Azarbaycan Bilimler Akademisi ile Hüseyin Gazi Kültür Sanat Vakfı'nın ortaklaşa düzenleyecekleri Şah Hatayi Sempozyumu 9-10-11 Ekim 2003 tarihinde Ankara'da gerçekleştirilecek.

2003 yılında Türkiye'de ilk kez 16. yüzyıl ve sonrasına damgasını vurmuş büyük bir ozanın, devlet adamının adına bir sempozyum düzenlenecek. Şah Hatayi (Şah İsmail) büyük bir ozanlığının yanında, aynı zamanda büyük bir devlet adamıdır ve Osmanlı Safavi çatışması bütün zamanları etkilemiştir. Yavuz Selim ve Şah İsmail arasında geçen Çaldıran Savaşı her iki devletten de önemi kayıplar verdirmiş ve etkileri ve düşmanlıkları uzun süre her iki taraftan da gitmemiştir.

Konu günümüz Türkiyesinde aydınlanamamıştır. Türkiye nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturan Aleviler-Bektaşiler arasında Şah Hatayi adı çok büyük bir önem taşımaktadır. Hiç bir cem töreninde Şah Hatayi deyişleri söylenmeden geçilememektedir. Türk halk şiirinin önemli bir damarını yine Şah Hatayi temsil etmektedir. Onun arı Türkçe söylemi, zengin tasavvuf düşüncesi büyük bir öneme sahiptir.

Yapılacak bu sempozyum, ülkemiz insanına Şah Hatayi'nin gerçek kimliğinin tanınmasını amaçlarken, o günün koşullarının iki Türk hükümdarını karşı karşıya getirmesine de ışık tutacak ve günümüzde tartışılıp bilim adamları ve araştırmacıların süzgecinden geçmeyen bazı konulardaki eksiklikleri tamamlayacaktır.

Bu sempozyumda özellikle Azarbaycan ve Türkiye bilim çevrelerinin birlikte konuyu enine boyuna irdelemesi iki devlet arasındaki ilişkilere de kültür açısından büyük katkı sağlayacaktır.

Sempozyumda bildiri sunacak bilim adamlarının sgulag@yahoo.com adresinden bilgi almaları duyurulur.

HÜSEYİN GAZİ VAKFI
HÜSEYİN GAZİ FOUNDATİON

Sayın..................................................................

Hüseyin Gazi Vakfı ve YOL Bilim,Kültür ve Araştırma Dergisi tarafından düzenlenen, Kültür Bakanlığı tarafından desteklenen “Sosyal, Edebi, Siyasal, İnanç ve Kültür Tarihinde Şah İsmail (Şah Hatayi)” konulu sempozyum 10-11 Ekim 2003 tarihinde, Çankaya Belediyesi Çağdaş Sanatlar Merkezi salonlarında yapılacaktır.

Sempozyumun amacı; Şah İsmail (Şah Hatayi) simgesel ismi altında şekillenen Safavi ve Osmanlı devlet yapılanmalarını, devlet mekanizmaları içindeki etnik, sosyal, kültürel, dinsel alt yapıları, o dönem Anadolusunun içinde bulunduğu sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik ve dinsel yapılanmaların oluşturduğu karşıt tezleri veya birliktelikleri, bu tarihsel ve dinsel temellerin edebi ürünlerde aldığı boyutu görebilmektir. Türk tarihinde ve kültüründe ve Anadolu inanç yapılanmalarının içinde çok önemli bir dönemi simgeleyen Şah İsmail olgusunu incelemek, bilimsel verilerle tahlil etmek, yanlış ve düşmanca bilgilendirmeleri gidermek, tanıtmak, geniş halk kitlelerinin bu zengin ürünlerden kazanımlarını sağlamaktır. Ayrıca, yeni ürünlerin toplanması, bilim dünyasına sunulması ve bu alanda çalışacak genç araştırmacıların kazanılmasını da amaçlıyoruz.

Hüseyin Gazi Vakfı ve Yol Bilim Kültür Araştırma Dergisi tarafından düzenlenen sempozyumumuz 2 gün süreli olup, yol,yemek ve konaklama masraflarınız Hüseyin Gazi Vakfı tarafından karşılanacaktır. 3. gün ise Phrigya bölgesindeki Seyyid Battal Gazi Külliyesi, Şeyh Şücaeddin Veli Külliyesi, Üryan Baba Türbesi ve Yazılıkaya (Midas) inanç ve kültür alanları gezilecektir. Gezi günübirlik olup aynı gün Ankara’ya dönülecektir. Sempozyuma ve geziye katılıp katılamayacağınızı, katılacaksanız bildiri konu başlığınız ile bildiri özetini sempozyum komitesine bildirmenizi rica ediyoruz.

Ayrıca bildiri özetleri (Türkçe-İngilizce) ve bildiriler özgün bir yayın olarak yayınlanacaktır. Bu cümleden olarak sempozyuma bildirili olarak katılan bilim adamlarının eserlerinin yayın hakları Hüseyin Gazi Vakfı’na aittir. Sempozyuma bildirili olarak katılan araştırmacılara yayınlanacak olan sempozyum bildiri kitabından 10 adet verilecektir.

Ekteki formu doldurarak en geç 30 gün içerisinde aşağıdaki adrese göndermeniz gerekmektedir.

Saygı ve sevgilerimizle.
Gülağ ÖZ Yrd.Doç.Dr. Yağmur SAY
Hüseyin Gazi Vakfı Başkanı Hüseyin Gazi Vakfı Bilim Kurulu Başkanı
Yol Dergisi Sahibi YOL Dergisi Bilim Danışma Kurulu Üyesi

Şah İsmail (Şah Hatayi) (Sosyal,Edebi, Siyasal, İnanç ve Kültür Tarihinde) Sempozyumu (10-11 Ekim 2003)
Düzenleme Komitesi
Prof.Dr. Fuzulü Bayat
Yrd.Doç.Dr.Yağmur Say
Ali Yıldırım (Araştırmacı-Yazar, Hukukçu)
Gülağ Öz (Araştırmacı-Yazar)
Piri Er (Araştırmacı-Yazar)
Öğr.Grv.Erkan İznik
Öğr.Grv.Ahmet Taşğın
Aydın Durdu (Araştırmacı).
Tohit Melikzade

Değerlendirme Kurulu

Prof.Dr. Kamil Veli Nerimanoğlu
Prof.Dr.Fuzuli Bayat
Prof. Dr. Mehmet Bayraktar
Prof. Dr. Mürsel Öztürk
Yrd. Doç.Dr.Yağmur Say

Not : Katılımcıların bildiri özetlerini veya bildirilerini muhakkak yukarıda verilen iletişim adresine postalamaları veya bir dosya halinde yukarıdaki e-mail adresine yollamaları gerekmektedir.

Adres: ysay@anadolu.edu.tr